Αρχιτεκτονική και φαντασίωση

  • Post category:Αρχιτεκτονική
  • Reading time:Χρόνος ανάγνωσης 7 λεπ.

Η φαντασίωση ως διατύπωση

Θέλω να μιλήσουμε λίγο τώρα για μια ακόμη διάσταση της φαντασίωσης, εξαιρετικά σημαντική. Πρόκειται για τη σημειωτική υπόσταση και δομή της.

Η φαντασίωση είναι, όπως είδαμε, ένα σκηνικό δημιούργημα, που συσχετίζει μια εκδοχή υποκειμένου και μία έκφανση αντικειμένου μέσω μιας πλοκής. Συνεπώς, πρόκειται για συνάρθρωση σημειωτικού υλικού (ψυχικών παραστάσεων, σημαινόντων … διάφορα ονόματα έχουν προταθεί ή υιοθετηθεί) με βάση ένα καθορισμένο υπόδειγμα σχέσεων και κανόνων μετασχηματισμού (αυτό αντιπροσωπεύει η πλοκή).

Η βασική, ουσιώδης δομή της φαντασίωσης αντιστοιχεί λοιπόν σε μία φόρμουλα, μία διατύπωση που αποτελείται από τρία συστατικά:

Υποκείμενο – Πλοκή – Αντικείμενο

Στην πρωτογενή διατύπωσή της, ιδίως στην ασυνείδητη πρωτοταγή δομή της, η φαντασίωση απαρτίζεται από «παραστάσεις πραγμάτων» (κατά τον Φρόϋντ). Δηλαδή από υλικό εικαστικό, πλαστικό, που οργανώνεται και λειτουργεί με βάση έναν καθορισμένο κώδικα, ο οποίος αποκαλείται πρωτογενής διαδικασία. Μια οικεία εικόνα ως προς την πρωτογενή διαδικασία μας προσφέρει το όνειρο – που γι’ αυτό και έχει αποκληθεί «βασιλική οδός προς το ασυνείδητο». Βασικά γνωρίσματα του κώδικα «πρωτογενής διαδικασία» είναι τα εξής:

• Τα στοιχεία του είναι παραστάσεις πραγμάτων, δηλαδή εικαστικές αποτυπώσεις και περιγραφές. Μάλιστα, και τα λεκτικά στοιχεία που εμπλέκονται στην πρωτογενή διαδικασία υφίστανται παρόμοια μεταχείριση και επεξεργασία – εκλαμβάνονται ως παραστάσεις πραγμάτων.

• Η σύνταξη των στοιχείων αυτών πραγματοποιείται μέσω τεσσάρων τυπικών διεργασιών, που είναι:

• Η συμπύκνωση, δηλαδή η δημιουργία μικτών μορφών (βλ. Χίμαιρα, Σφίγγα, Μινώταυρος… ή το μεταμοντέρνο…), με πολύ ελεύθερη επιλογή των συνδυαζόμενων και συγχωνευόμενων στοιχείων.

• Η μετάθεση, δηλαδή η μετατόπιση της ψυχικής αξίας μιας παράστασης ή της ψυχικής έμφασης από μια παράσταση σε άλλη, χωρίς περιορισμό (η λεπτομέρεια στην άκρη της σκηνής, που όμως δείχνει την ουσία).

• Ο επικαθορισμός, δηλαδή το ότι σε κάθε στοιχείο (παράσταση) μπορούν να διασταυρώνονται και να τέμνονται πολλές αλυσίδες συνειρμών και πολλές ροές σημασιών.

• Και η σκηνική-πλαστική εξεικόνιση των ασυνείδητων διατυπώσεων («μέριμνα για την παραστατικότητα», κατά τον Φρόϋντ).

• Η οργάνωση του εν λόγω σημειωτικού συστήματος είναι αναλογική (όχι ψηφιακή): Όπως τα κινούμενα σχέδια, όχι όπως η λεκτική γλώσσα.

• Τέλος, η λειτουργία της πρωτογενούς διαδικασίας είναι επιφορτισμένη με την ψυχική αναδοχή και διεκπεραίωση των ενορμητικών ροπών σύμφωνα με την αρχή της ηδονής (= επιδίωξη της ηδονής / αποφυγή της οδύνης, σα μόνο κριτήριο «ψυχικής σκοπιμότητας και λειτουργικότητας» διαφόρων σεναρίων).

Για μια προχωρημένη, όσο και λεπτομερειακή ανάλυση αυτών των πτυχών της πρωτογενούς διαδικασίας, σύμφωνα με μία επιστημολογική προσέγγιση που θεωρεί το ασυνείδητο ως αναλογικά οργανωμένο τυπικό σύστημα, δεν μπορώ παρά να παραπέμψω στο βιβλίο μου «Η εσωτερική διγλωσσία» (Εκδόσεις Καστανιώτη). Είναι δύσβατο, όμως αξίζει τον κόπο, νομίζω – ιδίως για αρχιτέκτονες και εικαστικούς δημιουργούς, τεχνίτες ή μελετητές.

Εν πάση περιπτώσει, τώρα αξίζει να συγκρατήσουμε το εξής: Η πρωτογενής διατύπωση της φαντασίωσης γίνεται με τους πλαστικούς-εικαστικούς όρους της πρωτογενούς διαδικασίας και συσχετίζει την τριάδα Υποκείμενο-Πλοκή-Αντικείμενο. Ωστόσο, αυτή η πρωτογενής (μη-λεκτική) διατύπωση μπορεί, μεθοδολογικά (για λόγους επιστημονικής διερεύνησης), να αποδοθεί και λεκτικά. Σ’ αυτή την περίπτωση, η φαντασίωση αντιστοιχίζεται στη λεκτική ισοδύναμη δομή: