Το τελευταίο βιβλίο που δημοσίευσε ο Νίκος Σιδέρης έχει ως τίτλο «Ο Φρόϋντ κρυπτοκόκκινος;». Είναι μία υποδειγματική ανάλυση Λόγου, και μία πολύ καλή ιστορική ανάλυση της σχέσης του Φρόϋντ και πολλών διάσημων μαθητών του, με την εργατική τάξη, την αριστερά και την ρωσσική επανάσταση. Το ερωτηματικό στον τίτλο υποδηλώνει τον διχασμό και τα διφορούμενα που χαρακτήρισαν και χαρακτηρίζουν αυτή τη σχέση.
Η ψυχανάλυση γνώρισε στον 20ό αιώνα δύο περιόδους άνθησης: στη Βιέννη τις δεκαετίες 1910-38, στο Παρίσι (με τον Λακάν) τις δεκαετίες 1953-1980. Στην περίοδο του μεσοπολέμου (1918-1934) η ψυχανάλυση άσκησε μεγάλη ακτινοβολία σε όλους τους χώρους της διανόησης και της κουλτούρας. Πολλοί έψαξαν να βρούν μια σύγκληση ανάμεσα στον φροϋδισμό και στο μαρξισμό: οι τάσεις αυτές ονομάσθηκαν φροϋδομαρξισμός. Όμως τελικά απέτυχαν, παρ’ όλον ότι έγινε αφορμή για πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις και δημοσιεύσεις. Η αποτυχία έγκειται στην αδυνατότητα συμβατότητας των θεωρητικών και πρακτικών θεμελίων και διαμεσολαβήσεων. Τα λενινιστικά-κομμουνιστικά και τα αριστερίστικα πολιτικά ρεύματα απέκτησαν τον χαρακτήρα εγκοσμιοποιημένων θρησκειών, οι οποίες φανάτιζαν τις μάζες με απλοϊκές σκέψεις. Εδώ ο μαρξισμός ως κριτική, αναλυτική σκέψη μετατράπηκε σε μια μανιχεϊκή, βίαιη ιδεολογία της αμείλικτης ιστορικής αναγκαιότητας και ενός εμμενούς, κλειστού συστήματος σκέψης. Αλλά πέραν αυτών των ρευμάτων υπήρξε και η σοβαρή εναλλακτική λύση του σοσιαλιστικού αυστρομαρξισμού.
Τον Φρόϋντ χαρακτήρισε εξ αρχής μία στάση αμφιρροπίας και διχασμού, αναφορικά με την ρωσσική επανάσταση πριν από την κυριαρχία του Στάλιν, τη δεκαετία του 1920. Διέγνωσε εξ αρχής τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της ουτοπίας, που επικράτησε στη Σοβιετική Ενωση. Η ψυχανάλυση είναι δομικά ενάντια σε κάθε ουτοπία, η οποία έχει πάντα ως στόχο την κατάργηση της έλλειψης στον πολιτισμό και στην ανθρώπινη ύπαρξη. Η κατάργηση είναι αδύνατη εφόσον το Ασυνείδητο ματαιώνει κάθε πληρότητα. Ομως από την άλλη ο Φρόϋντ υποστήριζε όλη του τη ζωή κάθε προσπάθεια προόδου, προς την κατεύθυνση μία δικαιότερης και διαφωτισμένης κοινωνίας. Ο Φρόϋντ υπήρξε εξ ίσου διχασμένος και απέναντι στις μονοθεϊστικές θρησκείες. Αναφορικά με αυτές μιλά στο τελευταίο του μεγάλο βιβλίο «Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία», για «πρόοδο στην πνευματικότητα».
Αναφορικά με την κριτική στη νεωτερικότητα, τονίζει στο βιβλίο του «Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό», ότι ο άνθρωπος υπάρχει ως άνθρωπος μέσα στα πλαίσια του πολιτισμού, όμως πληρώνει γι αυτό ένα τίμημα. Πρέπει να παραιτηθεί από την ασύδοτη και αχαλίνωτη ικανοποίηση της σεξουαλικής και της επιθετικής ορμής. Θεμέλιο κάθε πολιτισμού είναι καθολικά η απαγόρευση της αιμομιξίας και της ανθρωποκτονίας. Οι άνθρωποι ωστόσο δεν θέλουν τα το αποδεχθούν, και καταφεύγουν σε ναρκισσιστικές φαντασιώσεις παντοδυναμίας, και πληρότητας της απόλαυσης, καθώς και στη βία του ενός εναντίον του άλλου. Καταλήγει στο ότι ο ορθός Λόγος και η ανάγκη επιβίωσης μέσω της εργασίας, είναι οι δύο σταθερές στις οποίες προσανατολίζονται οι άνθρωποι, κινούμενοι ασυνείδητα από την ορμή του έρωτα και την ορμή του θανάτου.
Ο Φρόϋντ θεωρεί ότι το μέλλον των ανθρώπων εξαρτάται από το αν οι δυνάμεις της ζωής και του έρωτα θα καταφέρουν να υπερισχύσουν των δυνάμεων του θανάτου και της καταστροφής. Ετσι τοποθετεί την ψυχανάλυση μέσα στο πλαίσιο μιας ηθικής της αλήθειας: ο αναλυόμενος εγκαλείται ν΄αποδεχθεί αυτά που μαθαίνει από τα μηνύματα του Ασυνείδητου για την απωθημένη επιθυμία του, και ν΄ αποδεχθεί τον «άγραφο» ηθικό Νόμο, απορρίπτοντας τις φαντασιώσεις παντοδυναμίας. Η ψυχανάλυση απελευθερώνει από τέτοιου είδους ατομικές και συλλογικές αυταπάτες, υποστηρίζει δε τον αγώνα για πιο πολύ δικαιοσύνη, ελευθερία και αλήθεια στις ανθρώπινες σχέσεις, και γι αυτό απορρίπτει κάθε κλειστή ουτοπική σκέψη και πράξη.
Θάνος Λίποβατς
καθηγητής Πολιτικής Ψυχολογίας
από την παρουσίαση του βιβλίου «Ο Φρόυντ κρυπτο-κόκκινος;» στον ΙΑΝΟ, στις 2 Μαρτίου 2010