Ομιλία του Παύλου Πανταζή για το «Δεν παίζεις μόνο εσύ…»

  • Post category:Κριτικές
  • Reading time:Χρόνος ανάγνωσης 1 λεπ.

Δεν ήξερα τον κύριο Νίκο Σιδέρη. Σήμερα τον συνάντησα πρώτη φορά. Τον γνώριζα όμως από το 1988. Όταν είχα διαβάσει ένα κείμενό του στα ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ με τίτλο «Ψυχανάλυση και Ιστορία». Ήταν ο καιρός που έγραφα τη διατριβή μου και ενδιαφερόμουνα για την ένθεση και την έκθεση του ατομικού υποκειμένου στην ιστορία. Και βρήκα σ’ εκείνο το κείμενο ενδιαφέρουσες ιδέες, που με βοήθησαν να συγκροτήσω τότε την άποψή μου.

Τώρα, να το πω προκαταβολικά, αν έγραφα ένα κείμενο για τις ανθρώπινες σχέσεις δεν θα μπορούσα επ’ ουδενί να παραλείψω από τις αναγνώσεις μου -επομένως και από τις βιβλιογραφικές μου αναφορές- τα τελευταία δύο βιβλία του κ. Σιδέρη.

Θα επιχειρήσω μερικές παρατηρήσεις με αφορμή το τελευταίο βιβλίο του κυρίου Νίκου Σιδέρη, συμπυκνωμένες σε 5-6 σημεία.

Πριν από αυτά που έχω να σας πω για το βιβλίο, θέλω να μοιραστώ μαζί σας την ευχαρίστηση που άντλησα διαβάζοντας το βιβλίο του κ. Σιδέρη, και να τον ευχαριστήσω δημόσια για αυτή την εμπειρία που μου πρόσφερε. Θέλω επίσης, να ευχαριστήσω τον καλό μου συνάδελφο, αλλά περισσότερο αγαπημένο φίλο, τον Νίκο Ροτζώκο που με πρότεινε στον κ. Νίκο Σιδέρη ως έναν από τους πιθανούς παρουσιαστές του βιβλίου. Και νάμαι, λοιπόν, εδώ ενώπιόν σας σήμερα. Και βέβαια, θέλω να ευχαριστήσω και την κυρία Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, που ίσως να βρίσκεται στη σελίδα 8 του βιβλίου.

Σημείο 1. Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις.

Ας ξεκινήσουμε από το εξώφυλλο.

Με μια πρώτη και συνάμα επιπόλαιη ματιά στις λέξεις του υπότιτλου του βιβλίου μπορεί να νομίσει κανείς ότι θα βρει σ’ αυτό τις τεχνικές που του χρειάζονται –αν νομίζει ότι του χρειάζονται– για να καλυτερέψει τις οποιεσδήποτε σχέσεις του. Αυτή όμως είναι μια σφαλερή εντύπωση, διότι ο κύριος Νίκος Σιδέρης δεν αναφέρεται σε τεχνικές. Η τεχνική, σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, είναι το σύνολο των μεθόδων με τις οποίες εκτελούμε ένα έργο ή πετυχαίνουμε ένα αποτέλεσμα. Όχι, δεν πρόκειται για ένα βιβλίο όπου θα μάθεις τεχνικές, δεν πρόκειται για ένα βιβλίο της λογικής του How to do it.

Ο συγγραφέας πραγματεύεται την Τέχνη της ανθρώπινης σχέσης, όπου τέχνη είναι το σύνολο των γνώσεων και των εμπειριών, που είναι απαραίτητες για την άσκηση ενός επαγγέλματος, μιας δραστηριότητας, σύμφωνα πάλι με το ίδιο λεξικό. Και, βέβαια, πραγματεύεται αυτή την τέχνη μέσα από το Ήθος που της προσιδιάζει, δηλαδή τις ιδιότητες που βρίσκονται σε αρμονία με τα ηθικά διδάγματα, τη διανοητικότητα και την πνευματικότητα της ανθρώπινης σχέσης.

Κάθε τίτλος φιλοδοξεί να είναι περιεκτικός. Ο κύριος Νίκος Σιδέρης καταφέρνει με τον τίτλο «Δεν παίζεις μόνο εσύ. Υπάρχουν κι άλλοι!» να αποδώσει επακριβώς το περιεχόμενο της δουλειάς του. Κυρίως όμως καταφέρνει να κινητοποιήσει σκέψεις και προβληματισμούς στον καθένα που το μάτι του πέφτει σ’ αυτόν. Ξέρω ότι το προηγούμενο βιβλίο του «Τα παιδιά δεν θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν», μόνον και μόνον εξαιτίας του τίτλου, κινητοποίησε θετικές σκέψεις και προβληματισμό για τον γονεϊκό ρόλο σε αρκετούς ανθρώπους. Ανεξάρτητα από το πόσο εύκολα ή δύσκολα επιτυγχάνεται μια καινούρια στάση που ανατρέπει παγιωμένες ψυχικές πραγματικότητες, θεωρώ θετική μια τέτοια ανησυχία, μια τέτοια κινητοποίηση, έναν τέτοιο προβληματισμό. Έτσι κι εδώ: Ο τίτλος με το θαυμαστικό, μου εφιστά αμέσως την προσοχή: Υπάρχουν κι άλλοι. Πρόσεχε!

Σημείο 2. Θα ήθελα να υπογραμμίσω εδώ την ευγενικότατη άρνηση του επιστημονισμού. Ή , για να το πω διαφορετικά, η επιστήμη μέσα στον καθημερινό λόγο των ανθρώπων και του ίδιου του συγγραφέα.

Αυτό που συνήθως συμβαίνει με τους επιστήμονες είναι να περιτυλίγουμε με δυσνόητες μεγάλες θεωρίες όσα θέλουν να πούμε και, κατ΄αυτόν τον τρόπο εξαφανίζουμε το μοναδικό, το προσωπικό, το ιδιογραφικό, το αποσιωπούμενο, το παρασιωπούμενο, το διφορούμενο,το αντιφατικό, το ανείπωτο κι όλα εκείνα που κατοικούν και συχνά διασχίζουν τις ζωές των ανθρώπων στις καθημερινές τους σχέσεις. Στην περίπτωση του εν λόγω βιβλίου συμβαίνει, ευτυχώς, το αντίθετο: Οι μεγάλες θεωρίες που μας παραδόθηκαν δεν απουσιάζουν βέβαια, αλλά δεν είναι σε πρώτο πλάνο για να συσκοτίζουν τις εικόνες των πραγματικών ανθρώπων. Στο πρώτο πλάνο είναι τα καθημερινά πάθη και παθήματα καθημερινών ανθρώπων, όπως είμαστε κι όλοι εμείς που παρευρισκόμαστε εδώ απόψε. Το σύμπτωμα που πραγματεύεται ο συγγραφέας, δηλαδή τα πάθη και τα παθήματα του καταναλωτικού ναρκισσισμού, αναφέρεται σε «συνήθεις ανθρώπους με τις συνήθεις νευρώσεις τους, σε συνήθεις καταστάσεις, σχέσεις και ιστορίες, που βρίσκονται μπρος στις συνήθεις απαιτήσεις, λογικές και δυσκολίες μιας συνήθους ανθρώπινης σχέσης».

Σε ότι αφορά τις μεγάλες επιστημονικές θεωρίες, αυτές εγκαταβιούν μέσα στις ιστορήσεις που κάνει ο συγγραφέας. Έχω λοιπόν την αίσθηση –και μου αρέσει αυτό– ότι η θεωρία για τις αρρώστιες του ναρκισσισμού θεμελιώνεται και αναπτύσσεται επί του συγκεκριμένου πραγματολογικού υλικού και ελάχιστα προϋπάρχει αυτού.

Εκτός αυτού, ο Νίκος Σιδέρης γράφει την επιστημονική του εμπειρία λογοτεχνικά, καθώς φαίνεται να γνωρίζει άριστα πώς να εξειδικεύει και να μεταδίδει τις γνώσεις του με τέτοιο γλαφυρό τρόπο ώστε να προσλαμβάνονται άρτια από το κοινό του. Επίσης, το βιβλίο του δεν εμπίπτει στο συνήθη τύπο των επιστημονικών γρίφων, ενώ συγχρόνως δεν χάνει τίποτα από τον αρμόζοντα επιστημονικό χαρακτήρα. Αυτά τα στοιχεία με κάνουν να υποπτεύομαι πως πρέπει νάναι και εξαίρετος δάσκαλος. Οι μαθητές του θα τον απολαμβάνουν.

Είναι σπάνιο προσόν να μπορείς να μεταδίδεις σε ένα γραπτό κείμενο ακόμα και δυσπρόσιτα νοήματα με τη φυσικότητα που χαρακτηρίζει, κατά κανόνα, την προφορικότητα.

Σημείο 3. Η αναγνώριση των αναγκών ως θεμέλιο της ανθρώπινης σχέσης.

Η αναγνώριση της ύπαρξης του άλλου και των αναγκών του, η συνειδητοποίηση των δικών μου αναγκών, η ψυχοκοινωνική αναγκαιότητα της αμοιβαιότητας των αναγκών είναι από τις σημαντικές παραδοχές που διατρέχουν το βιβλίο του Νίκου Σιδέρη. Πρόκειται για ένα μάθημα-καταγγελία της μη ανοχής του άλλου, που σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετικός από εμένα. Για ένα μάθημα-συνηγορία της αποδοχής του άλλου, του διαφορετικού. Για ένα μάθημα προς όσους ενδιαφέρονται για την ανατροφή του παιδιού και για τη σχέση γονέα-παιδιού. Προς όσους ενδιαφέρονται για τη συντροφικότητα και για τη σχέση του ζευγαριού. Προς όσους ενδιαφέρονται για τη σχέση δασκάλου και μαθητή στο πλαίσιο της εκπαίδευσης. Και να σημειώσω επίσης, χωρίς κανένα ίχνος θεολογικού ή δασκαλίστικου διδακτισμού ή επιστημονισμού.

Το βιβλίο μιλάει για την ένδεια και το έλλειμμα της ανθρώπινης σχέσης, αλλά καθόλου θρηνητικά, καθόλου ηθικολογικά. Με τα λόγια του συγγραφέα, «ανθρώπινη σχέση σημαίνει ακριβώς επαφή, δούναι και λαβείν ανθρώπινης ποιότητας, συγκρότηση πεδίων κι αγαθών κοινών, δόσιμο και μοίρασμα, συν-ύπαρξη και συμ-βίωση με ανθρώπους –ακόμη κι αν συγκρούεσαι μαζί τους». Επιτρέψτε μου να το ξαναπώ με δικά μου λόγια. Το θεμέλιο του δεσμού, του προσωπικού δεσμού, του κοινωνικού δεσμού, είναι η συν-χώρεση. Δεν εννοώ να συγχωρεθούμε. Εννοώ να μπορούμε να χωρέσουμε κι εγώ κι εσύ εδώ. Θα επανέλθω, ίσως, σε αυτό το σημείο σχετικά με τη συν-χώρεση.

Σημείο 4. Το θεμελιακό θεώρημα της ανθρώπινης σχέσης.

Είναι, λοιπόν, θεώρημα η πρόταση του Σιδέρη, δηλαδή μια επιστημονική πρόταση που η αλήθεια της χρειάζεται και μπορεί να αποδειχθεί. Και η μέθοδος που ακολουθεί ο συγγραφέας για την απόδειξη του θεωρήματός του είναι το «ευήκοον ους» που είναι ο ίδιος. Είναι το πιο σημαντικό προσόν για κάποιον που εργάζεται με την ανθρώπινη σχέση η οποία προϋποθέτει το «ακούειν». Θυμάμαι τώρα το δάσκαλό μας το Θανάση Τζαβάρα, που επέμενε ότι το «ευήκοον ους» είναι το άλφα και το ωμέγα της κατανόησης του ανθρώπου. Είναι αυτό ακριβώς που μας διδάσκει με το βιβλίο του ο Νίκος Σιδέρης.

Σημείο 5. Μια συνεισφορά στην προσωπική αλλαγή.

Το βιβλίο αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, μία εξαιρετική πραγματεία για τις μετατροπές, τις μεταστροφές και τα πάθη του ναρκισσισμού. Όποιος το διαβάσει δεν μπορεί παρά να αναφωνήσει: «Πάρα πολύ σωστά! Αυτό είναι το κλειδί για κάθε ανθρώπινη σχέση. Να αφήνεις χώρο στο άλλο». Και πολλοί θα σκεφτούμε «Αυτό που προτείνει ο συγγραφέας είναι ακριβώς ό,τι κάνω κι εγώ». Σε αυτό το σημείο μας εφιστά την προσοχή ο συγγραφέας. Γράφει εκατό φορές -σχήμα λόγου- ελπίζοντας, φαντάζομαι, να το καταστήσει σαφές, πως η αγνόηση αυτού του θεμελιώδους θεωρήματος δεν είναι η εξαίρεση στις ζωές των ανθρώπων. Γι’ αυτό χρειάζεται νάχουμε τα μάτια μας ανοιχτά για να μην παγιδευτούμε και να μην υποκύψουμε στις αυταπάτες της αυτοκρατορίας του καταναλωτικού ναρκισσισμού που είναι σχεδόν πανταχού παρών στις κοινωνίες μας.

Μπορούμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό;

Η απάντηση είναι ΝΑΙ.

Το ήθος και η τέχνη της ανθρώπινης σχέσης εμπεριέχει τρεις κατανοήσεις:

  • Εναρμόνιση με το βασικό θεώρημα της ανθρώπινης σχέσης
  • Καλλιέργεια της αρετής της επίγνωσης
  • Αναδοχή, ανάληψη και ανάθεση της συναισθηματικής ευθύνης
  • Τέχνη, λοιπόν, όχι τεχνική. Η τέχνη είναι μέτρο και τρόπος.

Η εργαλειοθήκη περιλαμβάνει την έντεχνη (το υπογραμμίζω: την έντεχνη) καλλιέργεια της ανθρώπινης σχέσης με την κατανόηση, την επισήμανση και τη διευκρίνιση των όρων ελευθερία και αυτονομία.

Τέσσερα λόγια της καρδιάς: «Παρακαλώ», «Ευχαριστώ», «Συγγνώμη», «Δεν πειράζει» φτάνουν για να κάνουν «τον κινητήρα της ανθρώπινης σχέσης να λειτουργεί στρωτά και με ελάχιστες δυνατές φθορές για πολύ καιρό».

Και ακόμα, μας χρειάζονται πάντα οι τέσσερις αρετές, οι τέσσερις πυλώνες για την πραγμάτωση του δίπτυχου σεβασμός και εναρμόνιση. Αρετές που είναι το καθημερινό ζητούμενο στην ανθρώπινη σχέση, που μένουν εκεί πάντα ως ένα ανοιχτό στοίχημα να κερδηθούν ή να χαθούν:

Αυθεντικότητα: να είσαι αυτός που είσαι.
Ευρύτητα: να μην είσαι αν και είσαι.
Ενσυναίσθηση: να είσαι αν και δεν είσαι.
Επίγνωση: να μην είσαι αυτό που δεν είσαι.

Σημείο 6. Lieben und Arbeiten

Ο Σιδέρης, μας παροτρύνει να κινηθούμε προς την πλήρη άρνηση του καταναλωτικού ναρκισσισμού, υιοθετώντας το φροϋδικό δίπτυχο:

Lieben und Arbeiten – ΝΑ ΑΓΑΠΑΣ ΚΑΙ ΝΑ ΕΡΓΑΖΕΣΑΙ.

Αυτό, κατά την άποψή μου, σημαίνει να απαρνηθούμε -σημαίνει δηλαδή ότι δεν μπορούμε να συν-χωρέσουμε- με ιδεολογίες και πρακτικές όπως αυτή την οποία μου θύμισε συνειρμικά η ρήση του Φρόυντ. Εννοώ το ναζιστικό έμβλημα του Τρίτου Ράιχ στην είσοδο του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς Arbeit macht frei: Η δουλειά ελευθερώνει, πάνω στο οποίο χτίστηκε τόση μισαλλοδοξία. Κι ακόμα, σημαίνει να απαρνηθούμε την αυτοκρατορία του καταναλωτικού ναρκισσισμού στην οποία μπορούν να μας παγιδέψουν σύγχρονες κοινωνικές πραγματικότητες, κατά κανόνα επιχειρήσεις που κερδοσκοπούν με την εκμετάλλευση και την ενίσχυση της ψυχικής απαθλίωσης. Και στο σημείο αυτό ο Σιδέρης αναφέρει τα celebrities, τη μόδα και τις καρικατούρες κάποιου φευγαλέου image στην τηλεόραση που ξαβρακώνουν απολύτως την ανθρώπινη ψυχή και προωθούν την ψυχική αναπηρία στα ακρότατα σημεία της.

Αλλά κι εδώ πάλι έχουμε ένα καλό με το βιβλίο του Σιδέρη: Μπορούμε με τα εργαλεία της ανάλυσής του να αναλύσουμε αυτές τις ιδεολογίες και πρακτικές κι έτσι θα σταθούμε απέναντί τους με περισσότερη γνώση, άρα και με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.

Σημείο 7. Η συν-χώρεση με το Νίκο Σιδέρη.

Το γεγονός ότι ο Νίκος Σιδέρης είναι σήμερα εδώ, για να συνομιλήσει μαζί μας (πριν καμιά δεκαπενταριά μέρες ήταν κάπου στη Βοιωτία, το Σεπτέμβρη στο Μαρούσι και στον Πειραιά, πριν κάνα μήνα στον ΙΑΝΟ της Αθήνας, σήμερα το πρωί στη Γεωργική Σχολή, εδώ στη Θεσσαλονίκη, αύριο το πρωί στη Βέροια, όπου όπως ακριβώς λέει η σχετική ανακοίνωση «Ο Νίκος Σιδέρης θα συνομιλήσει με το κοινό για το νέο του βιβλίο») είναι απολύτως συνεπές με τη λογική του μοιράσματος της εμπειρίας και κυρίως με τη λογική της συν-χώρεσης που, όπως είπα νωρίτερα, νομίζω ότι χαρακτηρίζουν τη δραστηριότητα του Νίκου Σιδέρη.

Σας έλεγα στην αρχή για την πρώτη γνωριμία με τον κ. Νίκο Σιδέρη με το κείμενό του Ψυχανάλυση και Ιστορία, εκείνο τον καιρό που με απασχολούσε η σχέση του ατομικού υποκειμένου με την Ιστορία. Σήμερα, που συνεχίζει να με απασχολεί το ίδιο ερώτημα, μετά και την ανάγνωση του εν λόγω βιβλίου του Ν. Σιδέρη, γνωρίζω κάτι επιπλέον: Ότι, δηλαδή, μία από τις πτυχές της Ιστορίας είναι γεμάτη από τις μικρές ιστορήσεις για την ανθρώπινη σχέση, έτσι όπως τις παρουσιάζει με απαράμιλλη μαεστρία ο Νίκος.

Σ’ ευχαριστώ πολύ, Νίκο.

Παύλος Πανταζής
Για το βιβλίο του Νίκου Σιδέρη
Δεν παίζεις μόνο εσύ. Υπάρχουν κι άλλοι!
Ήθος και τέχνη της ανθρώπινης σχέσης
Μεταίχμιο, Αθήνα 2010.
Θεσσαλονίκη, Βιβλιοπωλείο ΙΑΝΟΣ, 12-11-2010