You are currently viewing Το φάντασμα της επιλογής

Το φάντασμα της επιλογής

  • Post category:Δοκίμια
  • Reading time:Χρόνος ανάγνωσης 2 λεπ.

ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

Η ψυχανάλυση τεκμηριώνει την εσωτερική ανισοτροπία του ψυχικού συστήματος. Σκιαγραφεί το υποκείμενο ως διχασμένο (κατά την πρώτη τοπική, με βάση τη διαφοροποίηση Συνειδητό – Ασυνείδητο) ή κερματισμένο (κατά τη δεύτερη τοπική, με βάση τη διαφοροποίηση ανάμεσα στα ψυχικά υποσυστήματα Εγώ − Αυτό – Υπερεγώ – Ιδεώδες Εγώ – Ιδεώδες του Εγώ). Έτσι διαμορφώνεται το πλαίσιο για πρόσφορη διερεύνηση του ερωτήματος «Σε ποιο επίπεδο του ψυχικού συστήματος συντελείται η διεργασία της επιλογής;». Η ασάφεια ως προς αυτό το ερώτημα χαρακτηρίζει τυπικά την κλασσική φιλοσοφική, την δεσπόζουσα ψυχολογική και την εκ μέρους των νευροεπιστημών προσέγγιση του θέματος, που θεωρεί «αυτονόητα» ότι η επιλογή έχει νόημα μόνο ως νοητική πράξη του συνειδητού Εγώ, παρά τις όποιες παρεμβολές των λοιπών υποσυστημάτων του ψυχικού συστήματος. Κατά την ψυχανάλυση, ωστόσο, η επιλογή, ως σημαίνουσα μορφοποίηση υποκειμενικότητας, εγγράφεται στην συγκρουσιακή διαλεκτική αλληλεπίδραση των ως άνω υποσυστημάτων, όπως χαρακτηριστικά εικονογραφείται στην ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής (παραδρομές του λόγου, της πράξης, της μνήμης) και στην εύγλωττα αποκαλούμενη, έστω και μερικώς σκοτεινή, «επιλογή του συμπτώματος». Συστατικό γνώρισμα αυτής της διαλεκτικής είναι η πολλαπλή, θραυσματική και δυσαρμονική βουλητικότητα που εκπορεύεται από κάθε υποσύστημα του ψυχικού συστήματος και τους επιμέρους συναφείς διαλόγους ή αντιλόγους με την λοιπή ψυχική και με την εξωτερική πραγματικότητα. Αυτή η πολλαπλότητα συντίθεται και διατυπώνει τη στάση ή πράξη του υποκειμένου, που μπορεί να χαρακτηρισθεί «επιλογή», στο πεδίο της  φαντασίωσης. Η θεμελιακή φαντασίωση ορίζεται ως εκείνο το πλάσμα φαντασίας και λόγου που αντιπροσωπεύει την περιγραφή του κόσμου και τη θέση του υποκειμένου σ’ αυτόν. Παράδειγμα: Ο κόσμος είναι ζούγκλα όλο κινδύνους κι εγώ ο σωτήρας. Η θεμελιακή φαντασίωση, με τις ασυνείδητες καταβολές της,  ορίζει την αίσθηση του κόσμου, όπου εγγράφεται η σκηνοθεσία της επιθυμίας. Ενώ τα παράγωγά της, που προκύπτουν μέσω της παρέμβασης των μηχανισμών άμυνας του Εγώ και της αλληλεπίδρασης με τις εξωτερικές περιστάσεις, μορφοποιούν τη χαρακτηριστική στάση του υποκειμένου στις διάφορες συνθήκες της εμπειρίας του. Επιπρόσθετα, η μυθοπλασία της φαντασίωσης συγκροτείται και ως τρόπος «παρηγορητικού» ψυχικού μεταβολισμού του τραύματος, δηλαδή, εκείνης της ισχυρής εμπειρίας ηδονής ή οδύνης που «δεν τη χωράει ο νους». Το τραύμα είναι το μοιραίο παράγωγο μιας δραματικής συνάντησης με το Πραγματικό – δηλαδή, με το ανείκαστο και το άφατο που αφορά ριζικά το υποκείμενο.

Σύνοψη: Η επιλογή ως έκφανση υποκειμενικότητας αναφύεται στο πλαίσιο του ψυχικού ντετερμινισμού, όπου εγγράφεται και η έλλειψη ως αναπόφευκτη διάσταση του παραστατικού σύμπαντος και της σημειωτικής λειτουργίας του υποκειμένου. Ο ψυχικός ντετερμινισμός δεν είναι άκαμπτα μηχανιστικός, αλλά εύπλαστα σημειωτικός, σκηνικός: το ίδιο θέμα ή μοτίβο («επιλογή») μπορεί να μορφοποιηθεί και να ερμηνευθεί σκηνικά με ανεξάντλητους τρόπους, κατά τρόπο ανάλογο με τις ανεξάντλητες μορφές σκηνοθεσίας και ερμηνείας της «Αντιγόνης», για παράδειγμα. Ακόμη κι τρόπος που θα προδώσεις, ακόμη κι ο τρόπος που θα αλλοτριωθείς  και «δεν θα είσαι ο εαυτός σου», θα είναι συμβατοί με το θεμέλιο της ύπαρξής σου – με τη θεμελιακή σου φαντασίωση. Αυτή η παιγνιώδης, σκηνική, αιτιοκρατικά υποκαθοριζόμενη ανάδυση της διάστασης της επιλογής ευνοείται επιπρόσθετα και από τη φύση της ψυχικής, ιδίως δε της ασυνείδητης, αιτιοκρατίας, η οποία, όπως αναλύεται στο βιβλίο μου «Η εσωτερική διγλωσσία», αντιστοιχεί στο υπόδειγμα του Χάους (που συμπεριλαμβάνει την αναπαραγωγή αυτανακλασμάτων / fractals σε επάλληλες κλίμακες, καθώς και το δίπολο «ισχυροί αυτορρυθμιστικοί μηχανισμοί – ευαίσθητη εξάρτηση από τις εκάστοτε αρχικές συνθήκες»).

Συνεπώς, με όρους ψυχικής δυναμικής, οι παραλλαγές του ιδίου (θεμελιακή φαντασίωση), ως πλάσματα φαντασίας και λόγου, δεν αναπαράγονται ως μηχανικά ομοιόμορφα αντίγραφα, αλλά ως συμβατές με το πρωτότυπο αναπλάσεις του, ως δημιουργικά πρωτεϊκές αναμορφώσεις του – τουτέστιν, με όρους «ιδιωτικής τέχνης». Που σημαίνει: Στις επιλογές του, το υποκείμενο δεν παίζει όποιο έργο του καπνίσει κάθε φορά – αλλά παραλλαγές στο βασικό σενάριο που ορίζει η φαντασίωσή του. Ταυτόχρονα, η σκηνική απόδοση αυτού του σεναρίου διαθέτει επαρκείς βαθμούς ελευθερίας, ώστε το σύστημα να είναι ιστορικά εξελίξιμο και σκηνοθετικά απρόβλεπτο, εντός ορίων – άρα, αναγκαστικά ελεύθερο και δημιουργικό.