210-6535821

“Οι μεταβολές του σώματος και η ψυχή” (εισήγηση στο 14ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Μαστολογίας)

Ο Ηράκλειτος και η γηραιά κυρία

Παρατηρώντας ανθρώπους και έντομα, ο Ηράκλειτος έφτιαξε μια παρομοίωση: «Όπως μια αράχνη στο κέντρο του ιστού της, μόλις μια μύγα κόβει ένα νήμα του, το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κομμένο νήμα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου, όταν ένα μέρος του σώματος τραυματίζεται, ορμάει προς τα ‘κει σαν να μη μπορεί να υποφέρει τη λαβωματιά του σώματος με το οποίο είναι δεμένη γερά και αρμονικά.»

Πρόσφατα, μια γηραιά κυρία διέδραμε τη μακρά δοκιμασία ενός μεταστατικού καρκίνου. Κάποια στιγμή είπε: «Ευτυχώς που δεν έχει θιγεί το κεφάλι, η γνώση». Λίγους μήνες αργότερα, προετοιμαζόταν για μια επώδυνη, ως προς τις ανατομικές συνέπειές της, επέμβαση. Λίγο νωρίτερα την είχε αποκλείσει λέγοντας «Παρά κάτι τέτοιο, καλύτερα να πεθάνω». Όμως τώρα είπε: «Ας γίνει ό,τι γίνει. Τουλάχιστον να μην πονάω».

Θα δούμε σε λίγο πού παραπέμπουν τέτοιες αποφάνσεις, που παράγει η εμπειρία του πάσχειν και του πόνου.

 Νόσος και ψυχή

Η πληροφορία από το πάσχον σώμα (και όχι μόνο στον καρκίνο) φτάνει στην ψυχή από δύο διαύλους:

Πρώτο, τις αισθητικο-κινητικές οδούς. Διεπαφή εδώ μεταξύ σωματικού και ψυχικού είναι το σωματικό σχήμα (homunculus).

Δεύτερο, μέσα από την εμπειρία του σώματος και, γενικότερα, της ύπαρξης που φέρεται από το πάσχον σώμα. Η διαμεσολάβηση εδώ είναι η εικόνα του σώματος, κάνναβος (πατρόν) του φαντασιακού. Ενώ η σύνταξη της εν λόγω εμπειρίας συντελείται κυρίως μέσα στις φαντασιώσεις.

Εικόνα του σώματος είναι η ασυνείδητη φαντασιακή αναπαράσταση του σώματος, στην οποία αποτυπώνεται η ιστορία των συγκινησιακών εμπειριών του υποκειμένου. Είναι επισεσημασμένη από τις ενορμήσεις (π.χ. στοματική απόλαυση και καταστροφικότητα), τα τραύματα, τις ταυτίσεις, τις […]

Δύναμη, βία, Ιδεώδες Εγώ και Ιδεώδες του Εγώ στην παιδικότητα

Ονομάτων επίσκεψις

Αρχή παιδεύσεως και σοφίας, η ονομάτων επίσκεψις. Στο πλαίσιο της ανάλυσης που ακολουθεί, το ερώτημα ανακύπτει και από τη χρήση ενός ίσως ασυνήθιστου για τίτλο σημαίνοντος: “Παιδικότητα”.

Κατά το Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Μπαμπινιώτης), “παιδικότητα [1868] σύνολο χαρακτηριστικών που ταιριάζουν σε παιδί”. Το αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι ότι η παιδικότητα ενυπάρχει σε κάθε ψυχή, μέχρι την τελευταία πνοή μας. Η περίφημη αρχαιολογική μεταφορά, η οποία αντιπροσωπεύει μείζονα πτυχή της φροϋδικής επιστημολογίας, προσφεύγει στο παράδειγμα της Τροίας με τις εννέα διαδοχικές της στρωματώσεις, όπως την αποκάλυψε ο Σλήμαν. Και έτσι μοντελοποιεί τη διαστρωμάτωση της ψυχικής δομής και λειτουργίας, όπου κάθε περίοδος, ή ακριβέστερα κάθε τρόπος της ψυχικής ιστορίας καθιζάνει και παραμένει εσαεί, ως λειτουργική δυνατότητα, διαθέσιμος για ενεργοποίηση, ακόμη και αν επικαλύπτεται, ενίοτε αμυντικά, από το ίζημα κατοπινών εμπειριών, μεταγενέστερων τρόπων. Όντως, η παιδικότητα ως ιδιότητα, συστατικός τρόπος της ψυχής, παραμένει κτήμα εσαεί (ακόμη και αν αποπειραθεί κανείς να αποποιηθεί την κληρονομιά…). Παράδειγμα: το δέος και η σαγήνη που το θαυμαστό και το μαγικό ασκούν σε κάθε ψυχή, απολήγοντας ενίοτε στην ορμητική επάνοδο των αρχαίων “επιχωματωμένων πόλεων” με τον τρόπο του ανοίκειου.

Εδώ, ωστόσο, θα εστιάσουμε στην παιδικότητα κατά την παιδική και εφηβική ηλικία. Δηλαδή, κατά την έξοδο από τον οικιακό-οικογενειακό μικρόκοσμο και το καθοριστικό άνοιγμα στον άλλον και τον Άλλον  (αδρά, από το νηπιαγωγείο μέχρι και τις αρχές του λυκείου). Ειδικότερα, θα διερευνήσουμε τη θέση που κατέχει η δύναμη και η βία στο Φαντασιακό της παιδικότητας και τη σχέση τους με δύο δομικές πτυχές της ψυχικής μορφολογίας: το Ιδεώδες Εγώ και το Ιδεώδες του Εγώ. Και θα εκθέσουμε ορισμένα βασικά σημεία της διερεύνησής μας στην προοπτική που σηματοδοτεί και ο χώρος που μας φιλοξενεί: στην προοπτική της παιδαγωγικής.

 

Οδηγά ερωτήματα

Οδηγός αυτής της περιδιάβασης είναι τέσσερα ερωτήματα:

-Γιατί τα […]

Ποιος είναι ο κυρίαρχος: ο εγκέφαλος ή ο νους;

Διάλεξη στο 3ο Επιστημονικό Forum “Ογκολογία: Quo vadis?”

Αρεόπολη, 5-7 Οκτωβρίου 2018

ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ

Όταν κλήθηκα να αναπτύξω αυτό το θέμα, αισθάνθηκα ευχαρίστηση και παραξένισμα.
Ευχαρίστηση διαπιστώνοντας ότι η σύγχρονη ιατρική χτίζει διεπιστημονικές γέφυρες.
Το παραξένισμα πάλι συναρτάται με την επίγνωση της πολυπλοκότητας των σχέσεων ανάμεσα στον εγκέφαλο και τον νου.

Απευθύνθηκα λοιπόν σ’ έναν φίλο, καθηγητή Ψυχιατρικής, για να σχολιάσει τον όρο “κυρίαρχος”. Η απάντησή του ήταν: “Εδώ μπλέξαμε! Αν πούμε ότι κυρίαρχος είναι ο εγκέφαλος, είμαστε αριστοτελικοί. Αν πούμε ότι κυρίαρχος είναι ο νους, είμαστε πλατωνιστές. Τίποτε, Νίκο, τίποτε! Όταν βλέπω τέτοια διλήμματα, τρέχω να κρυφτώ.”

Γέλασα, φυσικά. Αλλά δεν έτρεξα να κρυφτώ. Ήρθα εδώ, να συζητήσουμε. Προφανώς, δεν τρέφω τη φρεναπάτη ότι κατέχω την τελική απάντηση. Θα περιγράψω λοιπόν τα φαινόμενα και, στη συνέχεια, θα αναζητήσουμε πιθανές απαντήσεις.

 

ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΚΑΙ ΝΟΥΣ : ΔΥΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ

 Η σχέση εγκεφάλου και νου συνοψίζεται στα εξής:

Ο εγκέφαλος είναι μία βιολογική δομή. Όπως η καρδιά, για παράδειγμα.

Ο νους είναι μία λειτουργία. Όπως η κυκλοφορία του αίματος, για παράδειγμα.

Ο εγκέφαλος είναι μία δομή που δεν προϋποθέτει τη λειτουργία του νου.

Ο νους είναι μία λειτουργία που προϋποθέτει τον εγκέφαλο.

Κάθε κατάσταση του νου έχει ως αναγκαία προϋπόθεση και υπόστρωμα μία αντίστοιχη κατάσταση του εγκεφάλου.
Επαρκή πειστήρια είναι: Οι απεικονιστικές μέθοδοι, που φτάνουν έως και την “ανάγνωση σκέψεων”. Ή η κροταφική επιληψία και η ψυχοδιανοητική “διπλή άβυσσος” που επάγει   ̶   όπως στον Ντοστογιέφσκι ή στον Μακρυγιάννη.

Το αντίστροφο δεν ισχύει: Ο εγκέφαλος μπορεί να υπάρχει και να λειτουργεί σε ορισμένα επίπεδα ακόμη και αν ο νους απουσιάζει ή υπολειτουργεί, όπως δείχνει ο απεγκεφαλισμός, η άνοια και η αναισθησία.

Το πρώτο ερώτημα εδώ είναι: Άραγε, ο νους είναι παράγωγο του εγκεφάλου και μόνο, ή συναρτάται μεν αναγκαία με τον εγκέφαλο, αλλά δεν απομειώνεται σε μία όψη της εγκεφαλικής λειτουργίας και μόνο;
Ή, αλλιώς: Ο εγκέφαλος […]

Φιλολογία και Ψυχανάλυση: Τρόποι τεμνόμενοι

Με αφετηρία το δοκίμιο της Βιβής Κοψιδά

 ΛΕΥΚΑΔΙΟΣ ΧΕΡΝ ΚΑΙ ΠΙΕΡ ΛΟΤΙ

Συνάντηση στη μαγική μελαγχολία της απόδρασης

 

Τρόποι τεμνόμενοι

Μελετώντας τις σχέσεις λογοτεχνίας και ψυχανάλυσης, ο Φρόυντ είπε κάποια στιγμή: Όπου κι αν φτάσαμε με όχημα την Ψυχανάλυση, διαπιστώσαμε ότι πάντοτε κάποιος λογοτέχνης είχε βρεθεί εκεί πριν από μας.

Μετά από χρόνια μελέτης του ίδιου ζητήματος, θεωρώ ότι αυτή η διατύπωση, καρπός υψηλής διανοητικής διαύγειας και εντιμότητας, μπορεί να συμπληρωθεί ως εξής: Και όποτε κατασκευάζουμε τον ψυχαναλυτικό χάρτη της διαδρομής ενός καλλιτέχνη μέχρι τη δημιουργία του έργου, μόλις ο χάρτης αποκτήσει αναγλυφή διαπιστώνουμε ότι καίρια στοιχεία του είχαν ήδη αναδειχθεί από κάποιον ικανό φιλόλογο.

Στο πλαίσιο του φιλολογικού διαβήματος, προφανώς, οι ψυχικές διεργασίες κατά κανόνα αναπαριστώνται με εργαλείο τη  γλώσσα της φιλολογίας. Ήτοι, με ακριβείς περιγραφές του φαινομένου, καίριες ερμηνείες, αλλά και με πολλά σχήματα λόγου – κυρίως παρομοιώσεις, μεταφορές και περιφράσεις. Τουτέστιν, η φαινομενολογία της ψυχικής ζωής αποδίδεται με γόνιμη ενάργεια, ακόμη και αν οι έννοιες της ψυχολογίας γενικά, και ειδικότερα της ψυχολογίας του βάθους που είναι η Ψυχανάλυση, δεν αποτελούν οργανικό στοιχείο της φιλολογικής εργαλειοθήκης. Ακόμη και αν η προσφυγή σε αυτές κατά κανόνα δεν χαρακτηρίζεται από αυστηρότητα και συστηματικότητα, αλλά επιχειρείται κατ’ αρχήν μέσα από ποικίλα σχήματα λόγου.

Όμως, ότι είναι αληθές εκδηλώνεται παντού. Γι’ αυτό, έχοντας επίγνωση μιας εν τω βάθει σύγκλισης, ο Φρόυντ παρότρυνε επίμονα τους ψυχαναλυτές να μελετούν και λογοτεχνία, φιλολογία και άλλες παρόμοιες περιοχές του κόσμου της γλώσσας και ευρύτερα των σημείων και των έργων του πνεύματος, για να εξοπλιστούν καλύτερα στην καταβύθισή τους στο αίνιγμα κάθε ψυχής.

Το δοκίμιο της Βιβής Κοψιδά αποτελεί άριστη εικονογράφηση των συγκλίσεων και συναντήσεων ανάμεσα στη Φιλολογία και την Ψυχανάλυση. Κι αυτή η αλληλεπικάλυψη αποκτά μεγαλύτερη ενάργεια, αναγλυφή, βάθος και αντήχηση στο μέτρο που η συγγραφέας συγκρίνει το […]

Ύπαρξη Σκιά

Με αφετηρία το βιβλίο του Γιάννη Σουλιώτη “Κοίτα!… Πετάω!”

Αθήνα, 18 Δεκεμβρίου  2017

 

Ι. Η αυτοκτονία ως υλικό ανάγνωσης

Το βιβλίο του ποιητή και συγγραφέα Γιάννη Σουλιώτη είναι ένα απάνθισμα από σκιαγραφίες και κείμενα αυτοκτόνων ποιητών.

Πρόκειται για έργο ξεχωριστό, ως σύλληψη και εκτέλεση, όπου συμβιώνουν ευαισθησία και μεθοδικότητα, έμπνευση και κόπος.

Το κατόρθωμα του εν λόγω έργου είναι ότι μετατρέπει μια κατ’ εξοχήν πράξη, ένα ακρότατα κυριολεκτικό συμβάν, όπως η αυτοχειρία, σε υλικό ανάγνωσης. Ήτοι, σε περιβάλλον νοήματος και στοχασμού, με ρίσκο κι απόλαυση. Εικονογραφώντας έτσι, μέσω της εμπειρίας της ανάγνωσης, την υποκείμενη θεώρησή του. Ότι, δηλαδή, ο θάνατος δεν είναι η τελευταία λέξη της ύπαρξης, ακόμη και αν ενδυθεί τον τρόπο της αυτοκτονίας. Γενική θεώρηση, που ειδικότερη έκφανσή της είναι οι ποιητές, σύμφωνα με το χεγκελιανής χροιάς παράθεμα που επιλέγει ως έξεργο ο Σουλιώτης από τον Εγγονόπουλο:

«Γιατί –παρ’ όλες τις πικρίες που τονέ ποτίζουνε –ο ποιητής την άρνηση του θανάτου φέρνει μαζί του κι ακόμη ειν’ αυτός τούτος του θανάτου η άρνηση»

 

ΙΙ. Αυτοκτονία και Επιστήμη του Ψυχικού

Τρεις προτάσεις της Ψυχανάλυσης συνοψίζουν την πεμπτουσία της ψυχικής δυναμικής που υπόκειται της αυτοκτονίας:

  1. Η πρώτη ύλη της αυτοκτονικής παρόρμησης είναι ένας ιδιότυπος συσχετισμός τραύματος και φαντασίωσης. Στον πυρήνα του βρίσκεται η αίσθηση ότι η πραγματικότητα ενοχλεί την ύπαρξη, και ο τρόπος να απαλλαγείς από την ενόχληση της πραγματικότητας είναι να την εξαιρέσεις από την ύπαρξή σου. «Δεν θέλω τον θάνατο. Θέλω τη μη-ζωή. Να μην έχω να κάνω με τα αρνητικά της ζωής» (λόγια αναλυομένης).

Το λεπτό και αμφίσημο στοιχείο εδώ εντοπίζεται στο παράδοξο ότι η πραγματικότητα περιλαμβάνει και τη βιολογική σωματικότητα, δηλαδή τη σωματική ύπαρξη.

  1. Η αυτοκτονική πρώτη ύλη είναι επιδεκτική ψυχικής επεξεργασίας που θα την μετουσιώσει μετατρέποντάς την σε έργο. Έργο της μεταφοράς, της φαντασίας και του λόγου, […]

Ένας Τάκης τον Δεκαπενταύγουστο

Δυο μικρά χωριά στη Μεσσηνία, ένα ψαροχώρι κι ένα στον κοντινό λόφο, κατοικημένα στην πλειοψηφία τους από τα ίδια σόγια. Τα ονόματα που κυριαρχούν σ’ αυτά τα χωράφια και νερά της Παναγίας είναι Μαρία και Παναγιώτης.

Πριν είκοσι περίπου χρόνια εγκαθίσταται στο χωριό του λόφου ένα ζευγάρι Αιγύπτιοι. Άνθρωποι καλοί κι εργατικοί και οι δύο, βρίσκουν δουλειές και ριζώνουν. Κάνουν και παιδιά που πηγαίνουν σχολείο στο ψαροχώρι. Γονείς και παιδιά είναι μουσουλμάνοι.

Ένα από τα παιδιά λέγεται Αχμέτ. Οι φίλοι του γρήγορα τον φωνάζουν Τάκη, από το Αχμετάκη. Ο Αχμέτ-Τάκης δέχεται με χαρά το φιλικό υποκοριστικό. Κι εδώ και κάποια χρόνια, τον Δεκαπενταύγουστο, όταν γιορτάζουν οι πολυάριθμοι Τάκηδες της περιοχής, γιορτάζει κι αυτός τ’ όνομά του. Οι φίλοι του του εύχονται χρόνια πολλά κι ο Τάκης πηγαίνει γλυκά στην παρέα για τη γιορτή του.

Στο μυαλό του Άλκη Κωστάκη: Ο άνθρωπος πίσω από τον επιστήμονα

Ι. Βίος και βιβλίο

Το βιβλίο του Άλκη Κωστάκη παρέχει μια ευκαιρία να στοχαστούμε πάνω στη σχέση η οποία, φανερά ή μυστικά, συνδέει τον άνθρωπο με τον επιστήμονα. Οι “Αναμνήσεις” εικονογραφούν υποδειγματικά τους μηχανισμούς που μεταγράφουν την εμπειρία ενός ανθρώπου σε προφίλ ενός παραδειγματικού επιστήμονα. Τις διεργασίες που μετουσιώνουν σημαδιακές εμπειρίες του βίου σε χαρακτηριστικές επιλογές ενός επιστήμονα.

Οι “Αναμνήσεις” έχουν υπαρξιακή σημασία. Επιχειρούν να μετουσιώσουν τα γεγονότα μιας ζωής σε πλήρη νοήματος εξιστόρηση ενός βίου   — και μιας πολιτείας, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της περιπέτειας της επιστήμης.

Ας ξεκινήσουμε από τη δομή του βιβλίου:

Εν αρχή ην ο χώρος  —  και οι ρίζες. Γεωγραφία και γενεαλογία πλέκονται μεταξύ τους με τρόπο που επάγει την αίσθηση ενός αυτονόητου πεδίου εμπειριών. Η συγκρότηση και διαδοχή των γενεών εγγράφεται στην αγαπημένη πόλη όπου ένα παιδί ζει βιώματα, που θ’ αποδειχθούν καθοριστικά για τη συγκρότηση και του ανθρώπου και του επιστήμονα.

Οι απαρχές, και για τον Άλκη Κωστάκη, αποτελούν τόσο σημαδιακή αναφορά, που στο εξώφυλλο του ίδιου του βιβλίου βρίσκουμε δύο επάλληλες παραστάσεις: Μία παράσταση λεκτική: “Αναμνήσεις από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι σήμερα”. Και μία παράσταση εικονική- υπόστρωμα της λεκτικής: μια εμβληματική άποψη της Μεθώνης   — της πόλης που φιλοξένησε την παιδική ηλικία του ήρωά μας. Ίνα πληρωθεί το ρηθέν υπό του Φρόυντ, ότι το παιδί είναι ο πατέρας του ανθρώπου.

Πράγματι, η παιδική ηλικία, μέσα από συγκλονιστικές εμπειρίες συνάντησης ενός άγουρου, άπληστου κι εξελισσόμενου νου μ’ έναν περίπλοκο, αινιγματικό και συναισθηματικά ασύλληπτα φορτισμένο κόσμο  — μέσα από ανεξίτηλα ίχνη που αφήνουν  αυτές οι εμπειρίες — διαμορφώνει ταυτόχρονα δύο καίρια συστήματα στην ψυχή μας:

Πρώτο, οι παιδικές εμπειρίες σχεδιάζουν τον ιδιαίτερο προσωπικό χάρτη του κόσμου: μια ιδιότυπη, μοναδική αναπαράσταση του κόσμου, η οποία έχει τόση δύναμη που υποβάλλει την ιδέα ότι αυτή η αναπαράσταση […]